Ένα άλλο θεμελιώδες δόγμα του Χριστιανισμού είναι ότι ο Χριστός είναι ο λυτρωτής του ανθρώπινου γένους από το λεγόμενο προπατορικό αμάρτημα. Δεδομένου ότι ο Χριστιανισμός αναζητά προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης για να στηρίξει το ρόλο του Ιησού ως λυτρωτή, είναι χρήσιμο να δούμε τι ακριβώς ανέμεναν οι Ιουδαίοι για να εκπληρωθούν οι προφητείες των προφητών τους. Ποιον ακριβώς Μεσσία περίμεναν και ποιος θα ήταν ο ρόλος και το αξίωμά του.
«Και ιδού! Στην Ιερουσαλήμ υπήρχε κάποιος άνθρωπος, που λεγόταν Συμεών· και ο άνθρωπος αυτός ήταν δίκαιος και ευλαβής, ο οποίος πρόσμενε την παρηγοριά του Ισραήλ· και το Άγιο Πνεύμα ήταν επάνω του.
Και του είχε αποκαλυφθεί από το Πνεύμα το Άγιο, ότι δεν θα δει θάνατο, πριν δει τον Χριστό του Κυρίου.
Και ήρθε στο ιερό οδηγημένος από το Πνεύμα· και όταν οι γονείς έφερναν μέσα το παιδάκι, τον Ιησού, για να κάνουν σ' αυτό σύμφωνα με τη συνήθεια του νόμου, αυτός το δέχθηκε στην αγκαλιά του, και ευλόγησε τον Θεό και είπε:
Τώρα απολύεις τον δούλο σου, Δέσποτα, με ειρήνη, σύμφωνα με τον λόγο σου· επειδή, τα μάτια μου είδαν το σωτήριό σου, το οποίο ετοίμασες μπροστά σε όλους τους λαούς· φως, σε φωτισμό των εθνών, και δόξα του λαού σου, του Ισραήλ.» (Κατά Λουκά, 2: 25-32)
Τι περίμενε ο Συμεών, ένας άνθρωπος ευλαβής και δίκαιος, πάνω στον οποίο ήταν το Άγιο Πνεύμα; Περίμενε την παρηγοριά του Ισραήλ, το Μεσσία ο οποίος θα λύτρωνε το λαό του Ισραήλ από τον Ρωμαϊκό ζυγό, τον κεχρισμένο ηγέτη. Βεβαίως, οι Ορθόδοξοι Εβραίοι ακόμη περιμένουν έναν τέτοιο ηγέτη-Μεσσία, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν είδαν στο πρόσωπο του Χριστού να εκπληρώνονται οι προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης.
Στο τελευταίο εδάφιο ο Συμεών, που είχε έλθει στο ιερό οδηγημένος από το Άγιο Πνεύμα, προσευχόμενος είπε ότι το σωτήριο που ετοίμασε ο Θεός ήταν προς φωτισμό των εθνών. Πράγματι ο Ιησούς με τη διδασκαλία του φώτισε τα έθνη ως προς την Αλήθεια. Σημειώστε ότι ο Συμεών δεν είπε ότι ο Ιησούς είχε έλθει για να λυτρώσει τα έθνη με τη σταυρική του θυσία. Μάλιστα πρόσθεσε ότι ο Ιησούς ήλθε προς δόξα του λαού του Θεού, του Ισραήλ. Στην πραγματικότητα, όμως, η απόρριψη του Ιησού από τους Ιουδαίους, κάθε άλλο παρά προς δόξα του Ισραήλ απέβη, όπως διδάσκει η ιστορία.
Ας δούμε τώρα και τη μαρτυρία της προφήτισσας Άννας. Ποιον περίμενε η ευσεβής αυτή γυναίκα, που ξημεροβραδιαζόταν στο ναό νηστεύοντας και προσευχόμενη;
«Και υπήρχε κάποια προφήτισσα, η Άννα, θυγατέρα του Φανουήλ, από τη φυλή Ασήρ· αυτή ήταν πολύ προχωρημένη σε ηλικία, η οποία έζησε μαζί με τον άνδρα της επτά χρόνια από την εποχή της παρθενίας της· κι αυτή ήταν χήρα, περίπου 84 χρόνων, η οποία δεν απομακρυνόταν από το ιερό, νύχτα και ημέρα λατρεύοντας τον Θεό με νηστείες και προσευχές.
Κι αυτή, καθώς έφτασε εκείνη την ίδια ώρα, δοξολογούσε τον Κύριο, και μιλούσε γι' αυτόν σε όλους εκείνους που πρόσμεναν λύτρωση στην Ιερουσαλήμ.» (Κατά Λουκά, 2: 36-38)
Να λοιπόν που και η προφήτισσα Άννα περίμενε εκείνον που θα λύτρωνε την Ιερουσαλήμ. Στο πρόσωπο του Ιησού, αναγνώρισε το Μεσσία που περίμεναν όλοι οι συμπατριώτες της, δηλαδή το λυτρωτή της Ιερουσαλήμ. Βέβαια, όπως είναι γνωστό, ο Ιησούς όχι μόνο δεν λύτρωσε την Ιερουσαλήμ αλλά η πόλη καταστράφηκε εντελώς κατά τη διάρκεια της εξέγερσης των Ιουδαίων εναντίον των Ρωμαίων, το 66-70 μ.Χ.
Για το Μεσσία, λυτρωτή της Ιερουσαλήμ, είχε προφητεύσει και ο προφήτης Ησαΐας. Πολύ πιθανόν αυτές τις προφητείες είχαν υπ’ όψη τους ο Συμεών και η προφήτισσα Άννα στους οποίους αναφερθήκαμε προηγουμένως:
«Πόσο ωραία είναι επάνω στα βουνά τα πόδια εκείνου που ευαγγελίζεται, εκείνου που κηρύττει ειρήνη! Εκείνου που ευαγγελίζεται αγαθά, εκείνου που κηρύττει σωτηρία, εκείνου που λέει στη Σιών: "Ο Θεός σου βασιλεύει!"
Οι φύλακές σου θα υψώσουν φωνή· μέσα στις φωνές θα αλαλάζουν μαζί· επειδή θα δουν μάτι προς μάτι, όταν ο Κύριος ανορθώσει τη Σιών.
Αλαλάξτε, ευφρανθείτε μαζί, ερημωμένοι τόποι της Ιερουσαλήμ· επειδή ο Κύριος παρηγόρησε τον λαό του, λύτρωσε την Ιερουσαλήμ.
Ο Κύριος γύμνωσε τον άγιο βραχίονά του μπροστά σε όλα τα έθνη· και όλα τα πέρατα της γης θα δουν τη σωτηρία του Θεού μας. (…)
Δέστε, ο δούλος μου θα ευοδωθεί· θα υψωθεί, και θα δοξαστεί, και θα ανέβει υπερβολικά ψηλά.» (Ησαΐας 52: 7-13)
Προφανώς ο Ησαΐας αναφέρεται σε βασιλιά που θα λύτρωνε την Ιερουσαλήμ. Ένα βασιλιά που θα ήταν δούλος του Κυρίου και θα παρηγορούσε το λαό του, τον Ισραήλ.
Οι Χριστιανοί πιστεύουν επίσης ότι τα επόμενα εδάφια αναφέρονται στον Ιησού Χριστό και στο λυτρωτικό του έργο πάνω στο σταυρό. Ας τα μελετήσουμε προσεκτικά:
«Πνεύμα Κυρίου του Θεού είναι επάνω μου· επειδή, ο Κύριος με έχρισε για να ευαγγελίζομαι στους φτωχούς· με απέστειλε για να γιατρέψω τους συντετριμμένους στην καρδιά, να κηρύξω ελευθερία στους αιχμαλώτους, και άνοιγμα δεσμωτηρίου στους δεσμίους.
Για να κηρύξω χρόνον ευπρόσδεκτο στον Κύριο, και ημέρα εκδίκησης του Θεού μας· για να παρηγορήσω όλους αυτούς που πενθούν· για να δώσω σ' αυτούς που πενθούν στη Σιών δόξα αντί για στάχτη, λάδι ευφροσύνης αντί για πένθος, στολή αίνεσης αντί του πνεύματος της αποθάρρυνσης· για να ονομάζονται δέντρα δικαιοσύνης, φύτεμα του Κυρίου, για δική του δόξα.
Και θα ανοικοδομήσουν τις παλιές ερημώσεις, θα ανεγείρουν τα αρχαία ερείπια, και θα ανακαινίσουν τις έρημες πόλεις, αυτές που ήσαν ερημωμένες από γενεές γενεών. Και οι αλλογενείς θα στέκονται και θα βόσκουν τα κοπάδια σας, και οι γιοι των αλλογενών θα είναι οι γεωργοί σας και οι αμπελουργοί σας.
Εσείς, όμως, θα ονομάζεστε "Ιερείς του Κυρίου"· θα σας λένε "Λειτουργούς του Θεού μας"· θα τρώτε τα αγαθά των εθνών, και θα καυχάστε στη δόξα τους.
Αντί της αισχύνης σας, θα έχετε διπλάσια· και αντί της ντροπής, θα έχετε αγαλλίαση μέσα στην κληρονομιά τους. Γι' αυτό μέσα στη γη τους θα κληρονομήσουν το διπλό· σ' αυτούς θα είναι αιώνια ευφροσύνη.» (Ησαΐας 61: 1-7)
Στην ανωτέρω παράθεση, ενώ το πρώτο εδάφιο θα μπορούσε κάλλιστα να αναφέρεται στον Ιησού Χριστό, έρχονται τα επόμενα και μπερδεύουν τα πράγματα. Ο Ησαΐας μιλάει για ημέρα εκδίκησης του Θεού “μας”, για παρηγοριά εκείνων που πενθούν στη Σιών, ότι οι αλλογενείς θα βόσκουν τα κοπάδια του Ισραήλ και θα γίνουν οι αμπελουργοί του, κι ότι θα τρώνε τα αγαθά των εθνών! Μερικά απ’ αυτά τα έχουμε δει να επαληθεύονται.
«Και το σπέρμα τους θα αποκτήσει φήμη ανάμεσα στα έθνη, και οι απόγονοί τους ανάμεσα στους λαούς· καθένας που τους βλέπει θα τους γνωρίζει, ότι είναι σπέρμα που ο Κύριος ευλόγησε.»
Μήπως δεν είναι αλήθεια ότι το σπέρμα του Ισραήλ έχει αποκτήσει φήμη ανάμεσα στα έθνη; Μήπως δεν αληθεύει ότι οι απόγονοι του Ισραήλ διαπρέπουν ανάμεσα στους λαούς; Μήπως δεν λέει ο καθένας που βλέπει την προκοπή τους ότι είναι σπέρμα που ο Θεός ευλόγησε μέσω των προφητών του;
Ακολουθεί μία ακόμη προφητεία του Ησαΐα την οποία οι Χριστιανοί ερμηνεύουν ότι αναφέρεται στο Χριστό:
«Ιδού, ο δούλος μου, τον οποίον υπεστήριξα· ο εκλεκτός μου, εις τον οποίον η ψυχή μου ευηρεστήθη· έθεσα το πνεύμα μου επ' αυτόν· θέλει εξαγγείλει κρίσιν εις τα έθνη.» (Ησαΐας 42: 1)
Προσέξτε όμως το ίδιο εδάφιο στην αρχαία μετάφραση των εβδομήκοντα. Θα διαπιστώσετε ότι δεν έχει καμία σχέση με αυτό που μόλις διαβάσατε, και σε καμία περίπτωση δε μπορεί να εκληφθεί ότι αναφέρεται στο Χριστό ως λυτρωτή των εθνών:
«Ιακώβ ο παις μου αντιλήψομαι αυτού· Ισραήλ ο εκλεκτός μου προσεδέξατο αυτόν η ψυχή μου· έδωκα το πνεύμα μου επ’ αυτόν· κρίσιν τοις έθνεσιν εξοίσει.» (Ησαΐας 42: 1)
Ας δούμε τώρα τι λέει η Καινή Διαθήκη για το Μεσσία, και ειδικότερα τι είπε ο ίδιος ο Ιησούς για την αποστολή του:
«Μη νομίσετε ότι ήρθα για να καταργήσω τον νόμο ή τους προφήτες· δεν ήρθα να καταργήσω, αλλά να εκπληρώσω.
Επειδή, σας διαβεβαιώνω, μέχρις ότου παρέλθει ο ουρανός και η γη, ένα γιώτα ή μία κεραία δεν θα παρέλθει από τον νόμο, έως ότου όλα εκπληρωθούν.» (Κατά Ματθαίον 5: 17-18)
Στα ανωτέρω εδάφια ο Ιησούς επιβεβαιώνει ότι ήρθε για να εκπληρώσει τις προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης. Το ερώτημα είναι ποια ερμηνεία έδινε σ’ αυτές τις προφητείες. Πίστευε άραγε ότι ήταν ο λυτρωτής όλου του κόσμου ή μόνο των Ιουδαίων; Τα επόμενα εδάφια απαντούν σ’ αυτή την ερώτηση:
«Και ξάφνου, μια γυναίκα Χαναναία, που βγήκε από εκείνα τα όρια του τόπου, κραύγασε σ' αυτόν, λέγοντας:"Ελέησέ με, Κύριε, υιέ Δαβίδ, η θυγατέρα μου δαιμονίζεται σκληρά."
Κι εκείνος δεν της αποκρίθηκε ούτε έναν λόγο. Και οι μαθητές του ερχόμενοι κοντά τον παρακαλούσαν, λέγοντας: "Απόλυσέ την, επειδή κράζει πίσω μας."
Και εκείνος αποκρινόμενος είπε: "Δεν στάλθηκα παρά μονάχα στα απολωλότα πρόβατα του οίκου Ισραήλ."
Και εκείνη, καθώς ήρθε, τον προσκυνούσε, λέγοντας: "Κύριε, βοήθα με."
Και αποκρινόμενος είπε: Δεν είναι καλό να πάρει κάποιος το ψωμί των τέκνων και να το ρίξει στα κυνάρια.
Και εκείνη είπε: "Ναι, Κύριε· αλλά και τα κυνάρια τρώνε από τα ψίχουλα που πέφτουν από το τραπέζι των κυρίων τους."
Τότε, ο Ιησούς αποκρινόμενος είπε σ' αυτήν:"Ω, γυναίκα, μεγάλη είναι η πίστη σου· ας γίνει σε σένα, όπως θέλεις". Και η θυγατέρα της γιατρεύτηκε από εκείνη την ώρα.» (Κατά Ματθαίο 15: 22-28)
Ούτε λίγο, ούτε πολύ, ο Ιησούς αποκαλεί τους εθνικούς 'κυνάρια', και το λαό του Ισραήλ 'τέκνα'! Δήλωσε μάλιστα ότι είχε αποσταλεί μόνο για τα απολωλότα πρόβατα του οίκου Ισραήλ! Με άλλα λόγια, δεν είχε αποσταλεί για να σηκώσει ως λυτρωτής το βάρος των αμαρτιών όλου του κόσμου. Είχε αποσταλεί μόνο στα τέκνα του Ισραήλ. Αυτή πίστευε ο Ιησούς πως ήταν η αποστολή του! Τα λόγια τούτα του ίδιου του Ιησού δεν αφήνουν περιθώρια για παρανόηση. Μόνο ο λαός του Ισραήλ θεωρούσε πως ήταν τέκνα Θεού. Οι άλλοι λαοί, οι εθνικοί, δεν διέφεραν σε τίποτα από τα κυνάρια.
Όπως διαβάζουμε στην Καινή Διαθήκη, μέρος της αποστολής του Ιησού ήταν να ελευθερώνει τους συμπατριώτες του από δαιμόνια. Φαίνεται ότι την εποχή εκείνη η δαιμονοκαταληψία ήταν πολύ διαδεδομένη! Η εμμονή του Ιησού να εκβάλλει δαιμόνια είχε οδηγήσει τους οικείους του στο συμπέρασμα ότι ο Ιησούς ήταν εκτός εαυτού, και προσπαθούσαν να τον συλλάβουν για να τον συνετίσουν!
«Και όταν οι συγγενείς του το άκουσαν, βγήκαν για να τον πιάσουν· επειδή έλεγαν ότι είναι εκτός εαυτού.
Και οι γραμματείς, που κατέβηκαν από τα Ιεροσόλυμα, έλεγαν ότι έχει τον Βεελζεβούλ, και ότι διαμέσου του άρχοντα των δαιμονίων βγάζει τα δαιμόνια.» (Κατά Μάρκον 3: 21-22)
Ας δούμε ποια ήταν η απάντηση του Ιησού στις κατηγορίες αυτές:
«Και αν εγώ βγάζω τα δαιμόνια διαμέσου του Βεελζεβούλ, οι υιοί σας διαμέσου τίνος τα βγάζουν; Γι' αυτό, αυτοί θα είναι κριτές σας.
Αλλά, αν εγώ βγάζω τα δαιμόνια δια του Πνεύματος του Θεού, έφτασε επομένως σε σας η βασιλεία του Θεού.» (Κατά Ματθαίον 12: 27-28)
Ώστε λοιπόν και οι υιοί των Ιουδαίων είχαν την ικανότητα να εκβάλουν δαιμόνια! Και φυσικά δεν τα έβγαζαν με τη δύναμη του άρχοντα των δαιμονίων, του Βεελζεβούλ, αλλά με το Πνεύμα του Θεού, ακριβώς όπως έκανε και ο Ιησούς. Εδώ ο Ιησούς επεξηγεί και τη φύση της βασιλείας του Θεού που είναι πνευματική. Όταν επιτρέπουμε στο Πνεύμα του Θεού να εκβάλλει από μέσα μας τις κακίες και τα πάθη (δαιμόνια) τότε η βασιλεία του Θεού εγκαθίσταται μέσα μας.
Ένα άλλο περιστατικό όπου ο Ιησούς αποκαλύπτει την αποστολή του, που δεν ήταν να λυτρώσει όλο το ανθρώπινο γένος με το αίμα του, όπως πιστεύουν οι Χριστιανοί, είναι και το εξής:
«Και οι γραμματείς τους και οι Φαρισαίοι γόγγυζαν στους μαθητές του, λέγοντας: Γιατί τρώτε και πίνετε μαζί με τελώνες και αμαρτωλούς;
Και ο Ιησούς, απαντώντας σ' αυτούς, είπε: Δεν έχουν ανάγκη γιατρού αυτοί που υγιαίνουν, αλλά αυτοί που πάσχουν.
Δεν ήρθα για να καλέσω δικαίους, αλλά αμαρτωλούς σε μετάνοια.» (Κατά Λουκά 5: 30-32)
Ώστε ο Ιησούς ήρθε για να καλέσει αμαρτωλούς σε μετάνοια, και όχι τους δίκαιους. Αυτό ομολόγησε ο ίδιος. Επομένως δεν ήρθε για να λυτρώσει ολόκληρο το ανθρώπινο γένος από το λεγόμενο προπατορικό αμάρτημα. Εάν είχε έλθει ως πανανθρώπινος λυτρωτής θα το ομολογούσε και θα προσπαθούσε να πείσει όλους τους ανθρώπους ότι χρειάζονταν σωτήρα. Ήρθε μόνο για τους ασθενείς, τους αμαρτωλούς, τους δαιμονισμένους, και γενικά για όλους εκείνους που δεν τα κατάφερναν καλά στη ζωή τους. Αυτοί χρειάζονταν γιατρό!
Στις Πράξεις των Αποστόλων, ο Ευαγγελιστής Λουκάς βεβαιώνει ποια ήταν η επίγεια αποστολή του Ιησού και με ποιανού τη δύναμη την επιτελούσε. Παραθέτω τα λόγια του Αποστόλου Πέτρου προς τον Κορνήλιο τον εκατόνταρχο, τους συγγενείς και τους φίλους του.
«Πώς ο Θεός τον Ιησού από τη Ναζαρέτ έχρισε με Πνεύμα Άγιο και με δύναμη, ο οποίος πέρασε ευεργετώντας και θεραπεύοντας όλους εκείνους που καταδυναστεύονταν από τον διάβολο· επειδή, ο Θεός ήταν μαζί του.
Κι εμείς είμαστε μάρτυρες όλων όσων έκανε, και στη γη των Ιουδαίων και στην Ιερουσαλήμ· τον οποίο φόνευσαν, αφού τον κρέμασαν επάνω σε ξύλο.» (Πράξεις 10: 38-39)
Εδώ ο Απόστολος Πέτρος είχε μια χρυσή ευκαιρία να ομολογήσει ότι ο Ιησούς κρεμάστηκε επί ξύλου ώστε με το αίμα του να λυτρωθεί η ανθρωπότητα από το προπατορικό αμάρτημα. Δεν το είπε όμως. Μίλησε μόνο για τα έργα που έκανε ο Ιησούς, ευεργετώντας και θεραπεύοντας αυτούς που καταδυναστεύονταν από το διάβολο. Και με ποια δύναμη έκανε τα έργα αυτά; Με τη δική του; Όχι βέβαια! Με τη δύναμη του Θεού που τον είχε χρίσει με Πνεύμα Άγιο και με δύναμη.
Σε άλλη μία περίπτωση, την ημέρα της Πεντηκοστής, ο Απόστολος Πέτρος ομολογεί το ίδιο πράγμα: ότι ο Θεός ήταν που έκανε τα θαύματα μέσω του Ιησού. Με άλλα λόγια ο Ιησούς ήταν όργανο του Θεού, όπως άλλωστε ήταν και οι προφήτες πριν απ’ αυτόν, και οι Απόστολοι, και οι άγιοι που ακολούθησαν.
«Και ο Πέτρος, αφού στάθηκε όρθιος μαζί με τους έντεκα, ύψωσε τη φωνή του, και μίλησε σ' αυτούς: Άνδρες Ιουδαίοι και όλοι όσοι κατοικείτε στην Ιερουσαλήμ, ας είναι σε σας γνωστό τούτο, κι ακούστε τα λόγια μου. (…)
Άνδρες Ισραηλίτες, ακούστε τούτα τα λόγια· τον Ιησού τον Ναζωραίο, άνδρα που αποδείχθηκε σε σας από τον Θεό με δυνάμεις και τέρατα και σημεία, τα οποία ο Θεός έκανε ανάμεσά σας διαμέσου αυτού, όπως ξέρετε κι εσείς.» (Πράξεις 2: 14, 22)
Βέβαια των εδαφίων που παρέθεσα παρεμβάλλονται και έπονται άλλα εδάφια τα οποία στηρίζουν κάποια χριστιανικά δόγματα. Όμως αυτά καταρρίπτονται από άλλα, όπως μπορεί να διαπιστώσει εύκολα ο απροκατάληπτος και ειλικρινής αναζητητής της Αλήθειας.
Τι πήγε όμως να κάνει ο Ιησούς στον ουρανό; Πήγε για να καθίσει στα δεξιά του Πατρός και ν’ αναλάβει (συνεχίσει) το ρόλο του ως το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας, όπως πιστεύουν οι χριστιανοί; Δείτε τι είπε ο ίδιος στους μαθητές του:
«Ας μη ταράζεται η καρδιά σας· πιστεύετε στο Θεό, και σε μένα πιστεύετε.
Στο σπίτι του Πατέρα μου υπάρχουν πολλά οικήματα (μονές)· ειδάλλως, θα σας έλεγα· πηγαίνω να σας ετοιμάσω τόπο.
Και αφού πάω και σας ετοιμάσω τόπο, έρχομαι πάλι, και θα σας παραλάβω κοντά σε μένα, για να είστε κι εσείς, όπου είμαι εγώ.» (Κατά Ιωάννη 14: 1-3)
Ώστε ο Ιησούς θα πήγαινε στον ουρανό για να ετοιμάσει τόπο για τους απαρηγόρητους μαθητές του! Υπήρχαν, λέει, στην οικία του πατρός του πολλά οικήματα, πολλές μονές! Δηλαδή κάθε απεσταλμένος του Θεού, κάθε διδάσκαλος, ετοιμάζει ένα οίκημα στον ουρανό για να διαμένει παρέα με τους δικούς του;
Θα επέστρεφε, λέει, για να τους παραλάβει, ώστε να είναι και οι μαθητές όπου θα ήταν ο ίδιος ο Χριστός! Μα καλά, δεν θα ήταν στα δεξιά της αδιαιρέτου κι ομοουσίου Τριάδος; Πώς ήταν δυνατόν να έχει μαζί του, στον ίδιο τόπο, και άλλους; Τι θα πει πάω να σας ετοιμάσω τόπο; Πήγε να τακτοποιήσει κάποιο οίκημα; Τι θα πει υπάρχουν πολλές μονές; Δεν πάνε, υποτίθεται, όλοι οι δίκαιοι στον ίδιο τόπο; Όσο και αν προσπαθεί κανείς να μην αμφιβάλλει, όσο κι αν θέλει να κρατήσει ψηλά την πατροπαράδοτη Χριστιανική πίστη του, διαβάζοντας τέτοια εδάφια σκανδαλίζεται.
